Jiji la Tanga hatarini kukosa maji safi ya kwa matumizi ya binadamu

Chanzo cha maji mto Zigi SHUGHULI za uchimbaji haramu wa madini ya dhahabu kwenye mikondo na vijito vinavyounda mto Zigi, unaopeleka maji kwenye bwawa la Mabayani ambalo ni chanzo pekee cha maji ya kunywa jijini Tanga, hivi sasa zimerejea kwa kasi kubwa.

Uchimbaji huo wa madini umerejea licha ya serikali mwaka 2004 kufanikiwa kuwafukuza nje ya Hifadhi ya Mazingira Asili ya Amani (ANR), wachimbaji wote haramu.

Vijito hivyo vinaanzia juu ya milima ya Amani na Usambara Mashariki ndani ya korongo la Nelusanga na kupita katika maeneo mbalimbali ya tarafa ya Amani ambako baadae huunda Mto Zigi ili kuelekea bwawa la Mabayani ambacho ni chanzo pekee kinachotegemewa na Mamlaka ya Majisafi na Majitaka Tanga (UWASA).

Bwawa hilo ndilo chanzo pekee kwa ajili ya kusambaza huduma ya majisafi kwa wakazi takribani 276,332 wa Jiji hilo kwa mujibu wa takwimu za sense ya watu na makazi ya mwaka 2012.

Kwa sasa zipo shughuli haramu za uchimbaji dhahabu zinazoendelezwa ndani na nje ya eneo la hifadhi ya Amani zinazohusisha ukataji ovyo wa miti, uharibifu wa baianuai (uoto) ndani ya msitu ambako vijito hivyo hupita.

Kazi hizo za uchimbaji huambatana na uchimbaji wa mashimo marefu kwenye mashina ya miti inayog’olewa mtoni hatua inayosababisha kugeuzwa kwa mikondo ya maji na vijito na checmchem zinazotarajiwa kujaza maji mto Zigi.

Katika miaka ya hivi karibuni kuanzia mwaka 2013 wapo baadhi ya wawekezaji takriban kampuni nne tofauti ambazo tayari zinadaiwa kupewa vibali na serikali kwa ajili ya kuendeleza shughuli za ulipuaji na uvunjaji wa miamba. Shughuli hizo zinazofanyika katika Milima hiyo ya Usambara Mashariki huongeza kukausha chemichemi zinazounda vijito vinavyopeleka maji kwenye mto Zigi.

Kabla ya kupigwa marufuku uchimbaji haramu ulihusisha wavamizi kutoka maeneo mbalimbali ya nje ya tarafa ya Amani, ambao walishirikiana na baadhi ya wenyeji kuharibu uoto wa asili. Uoto huo upo kwenye vyanzo vya maji msituni na huharibiwa ili kutafuta dhahabu inayodaiwa kujificha chini ya mizizi ya mashina ya miti ya asili aina ya vocanga africanna na tabania montana ambayo inapatikana ndani ya hifadhi hiyo.

Hivi sasa tangu kuibuka tena kwa wavamizi hao msituni mwaka 2012 sasa shughuli hizo haramu zinafanywa na baadhi ya wananchi wenyeji wanaoshirikiana na baadhi ya wafanyakazi hasa wachumaji chai. Wachumaji Chai hao wanapatikana kwenye kambi za mashamba makubwa ya chai. Mashamba hayo yenye ukubwa wa hekta 1,060 yanazunguka hifadhi ya Amani.

Kwa mujibu wa maelezo ya wasifu wa hifadhi hiyo ambayo ni ya kipekee nchini, ANR ilianzishwa rasmi kwa tangazo la serikali namba 151 na 152 la mwaka 1997. Lengo la kuanzishwa lilikuwa kulinda baianuai muhimu na za kipekee zilizopo kwenye milima ya Usambara Mashariki pamoja na kuendeleza uhifadhi shirikishi na matumizi ya rasilimali zilizomo.

Hifadhi ya Amani inaundwa na misitu sita inayohifadhiwa ambayo ni Kwamkoro, Amani Magharibi, Amani Mashariki, Amani Zigi, Kwamsambia na Mnyuzi. Jumla ya ukubwa wa hifadhi ya asili ni eneo la hekta 8,380.

Misitu hiyo iko kwenye eneo la mwinuko unaoanzia mita 300 hadi 1,130 kutoka usawa wa bahari. Wakati maporomoko ya mito ya hifadhi ya misitu asili ya Amani huishia kwenye wilaya mbili za Muheza na Korogwe zilizopo mkoani Tanga.

Aidha, hifadhi hiyo ya misitu asili ya Amani imezungukwa na vijiji 19 vyenye wakazi wenyeji zaidi ya 40,000. Pia kuna kambi 15 za wafanyakazi wanaotumika kwenye mashamba ya chai ambao idadi yao inakadiriwa kuwa ni zaidi ya watu 4,000 hivi sasa.

Uchunguzi uliofanywa hivi karibuni umefanikiwa kupita kwenye baadhi ya maeneo ya hifadhi hiyo kwa lengo la kupata ukweli kuhusu changamoto kuu mbili. Changamoto hizo zinazokabili UWASA katika upatikanaji endelevu na usalama wa maji ya kunywa kwa wakazi wa jiji la Tanga ni kama zifuatazo.

Uchunguzi huo umebaini mambo kadhaa likiwemo ongezeko la kasi ya vitendo vya uchimbaji haramu wa madini ya dhahabu inayopatikana kwenye mkondo wa vyanzo vya maji. Imebainika kuwa tayari baadhi ya mito ukiwemo Kihala chini, Ngoka na Kihala juu ilivyoko kwenye eneo la bonde lililoko kijiji cha Sakale ambako mto Zigi huanzia, pamoja na Ndola namba 4 na Mashine ya Maji imeharibiwa na kusababisha maji kupoteza uelekeo wake kutokana na mashimo yanayoendelea kuchimbwa.

Pia zipo shughuli za kilimo cha bustani na mazao ya mbogamboga, yakiwemo majimbi, mahindi, mayugwa na mihogo ndani ya vijito na kwenye kingo za mto Zigi. Shughuli hizo ambazo zinaendelea kusababisha mmomonyoko wa udongo kuelekea mtoni na kuharibu vyanzo hivyo vinaonyesha kuwa tayari vingine vimeanza kukauka ukiwemo mto Ngua uliopo Kambi A ndani ya shamba la chai la Kwamkoro.

Aidha, upo uchafuzi wa vyanzo vya maji unaosababishwa na matumizi endelevu ya kijamii kama kufua na kuoga. Pia matumizi ya pembejeo na dawa za kuua magugu na wadudu kwenye mashamba ya chai yaliyoko ndani ya hifadhi hiyo ya Amani hususan katika maeneo mengi ambako mito na vijito vinavyounda mto Zigi hupita. Dawa hizo hutumika jirani kabisa na mashamba hayo hatua ambayo husababisha viambatasumu vya dawa hizo kunywea kwenye udongo na kuzama mtoni ambako huleta uchafuzi wa mazingira.

Jambo la kushangaza hivi sasa ni kuwa kazi za uchimbaji haramu wa dhahabu unafanywa hadharani mchana kweupe. Vijana bila kificho huku jamii na wadau mbalimbali wakishindwa kuwajibika ipasavyo ili kukomesha uharibifu kwa hofu ya kulipizwa kisasi.

Mwenyekiti wa Serikali ya Kijiji cha Sakale, Abdala Mahafudhu ambaye sasa amemaliza muda anakiri kwamba tatizo la uchimbaji haramu wa dhahabu ni tishio na linakuwa kwa kasi tofauti na mwanzoni.

“Ni tatizo ni kubwa kwa sababu linahusisha vijana wetu tunaowafahamu ambao wanajiunga kwenye vikundi vinavyojumuisha watu kuanzia watatu hadi 30 ambao wamejitosheleza kwa vifaa tayari kuingia msituni kuharibu vyanzo vya maji,” alisema Mahafudhu.

Aliongeza kuwa katika mazingira kama hayo tunashindwa kuwazuia kwa sababu ukienda huko wanakwambia sisi hatujasoma na hatuna sifa za kuajiriwa ndio maana tumeamua kujiajiri huku msituni. Aliongeza kuwa sasa kama wewe kama umeajiriwa usitufuatilie sisi vinginevyo hebu njoo huku ili tukuonyeshe kazi.

Ofisa Misitu wa ANR Kituo cha Kwamkoro, Donald Lubasha anasema wachimbaji haramu kila siku wameendelea kuvumbua maeneo mapya ya uchimbaji msituni na kwenye vyanzo tofauti na maeneo yaliyozoeleka mwanzoni. Alisema kasi hiyo ni changamoto kwa wahifadhi kwa kuwa nguvukazi iliyopo sasa haitoshelezi mahitaji ya kazi ya doria inayohitajika kudhibiti vitendo hivyo.

Anabainisha kwamba ujio wa idadi kubwa ya vibarua wachuma chai kutoka mikoa mbalimbali nchini ambayo huongezeka wakati wa msimu wa (baridi) na mavuno mengi inatishia usatawi wa baianuai na vyanzo vya mto Zigi.

Vibarua hao baada ya mavuno kupungua wakati wa msimu wa kiangazi (low season) miezi ya Januari – Aprili na Agosti – Septemba, hawarejei walikotoka bali hurandaranda kambini na kulazimika kujiingiza kwenye uchimbaji haramu wa dhahabu ili kujipatia kipato cha kujikimu.

“Kama hiyo haitoshi sasa uchimbaji uko majira yote ya mwaka kwa sababu hata wakati wa msimu wa mavuno mengi ya chai …baadhi ya vibarua wachuma chai kubwa ni kuwataarifu wavamizi msituni kwa lengo la kuwahakikishia usalama wao ili waweze kujihami na wanaofanya doria,” anaeleza.

Kwenye mto Kihala Chini hasa katika eneo la Sangarawe namba 10 kuanzia Darajani ambako mto huo unaambaa kando kando ya shamba la chai lililoko ndani ya eneo la hifadhi ameshuhudia uwepo wa mashimo mapya makubwa yaliyochimbwa.

Uchunguzi uligundua nguo kama kaptula na vipande vya suruali, mabeleshi kadhaa, makarai ya bati na sururu vyote vikiwa vimefichwa chini ya mashina ya chai yaliyoko jirani na machimbo hayo haramu.

Ndani ya eneo hilo hivi sasa mto umepoteza kabisa muelekeo wake na kasi ya maji yanayotiririka kutoka Kihala Juu kupitia hapo ili kuingia mto Zigi. Maji hayo yamepungua sana kutokana na mashimo makubwa yaliyochimbwa baada ya miti kuanguswa na wachimbaji na keweka matuta makubwa ya kukinga maji wakati wa kuchenjua udongo ili kupata dhahabu.

Maeneo mengine yenye machimbo mapya haramu ni katika kijiji cha Sakale ndani ya kimkondo cha Ngoka, Ngara ndefu, Mto Kihala namba 3 na 4. Hivi karibuni vijana wawili wamekufa baada ya kufunikwa na kifusi cha tope wakati wakiendelea kuchimba dhahabu.

Mwanaisha Hozza ni mkazi wa kitongoji cha Kwempasi amesema uchimbaji haramu wa madini sasa ni kero kwenye jamii yao kwa kuwa hugharimu uhai wa watu pamoja na kusababisha ulemavu usiotarajiwa. Wachimbaji hao sasa huvamia na kuchimba ndani ya mashamba ya mahindi yanayomilikiwa na wanavijiji wenzao na kuleta vurugu.

“Kwenye baadhi ya mashamba hasa ya viongozi ambao wamekuwa mstari wa mbele kuwakataza vijana wasichimbe badala yake sasa wanawakomoa…. Wanajipanga usiku wanaingia shambani kwako wanachimba dhahabu alafu asubuhi wewe ukienda hujui kilichofanyika hapo unaweza kutumbikia shimoni na kuvunjika viungo bila sababu… lengo ni kukukomesha ili usiwafuatilie,” alisema.

Mhifadhi wa Hifadhi ya Mazingira ya Asili Amani(ANR), Mwanaidi Kijazi anasema uchimbaji haramu wa dhahabu ndani na nje ya eneo la hifadhi ni tatizo linaloendelea kuwaumiza vichwa kwa sababu linavuruga uoto wa asili na kuharibu uwepo wa viumbe mbalimbali hivi sasa.

“Ingawa hali sio kama zamani baada ya kutolewa kwa nguvu ya serikali na sisi tukafanikiwa kufukia mshimo na kurejesha uoto wa asili, kidogo mwaka 2011 walijaribu tena katika eneo la Mikwinini na tukafanikiwa kulikarabati haraka…lakini mwaka 2012 wamerejea kwa mbinu mpya hatua inayotulazimu kama serikali tuongeze doria za mara kwa mara…lakini haitoshelezi.” Alisema Kijazi.

Anasema ingawa bado hawajafanya utafiti wa kuthibitisha matumizi ya madini ya Zebaki (Mecury) kwenye machimbo hayo mapya ya uchimbaji haramu wa dhahabu bado zipo shughuli na harakati nyingine za kijamii ambazo zinasababisha uchafuzi wa moja kwa moja wa Mtoni.

Shughuli hizo anasema zinatokana hasa na uwepo wa idadi kuwa ya wakazi ambao hawana uelewa wa kutosha kuhusu uhifadhi wa mazingira na hivyo kushindwa kuwajibika. Aidha wakulima wengi ambao hulima kwenye mabonde hawazingatii kilimo cha makinga maji na hivyo kusababisha udongo kuendelea kuvutwa mtoni.

Kutokana na uwepo wa hiyo kwa sasa sio rahisi sana kuzuia maji ya Zigi yasichafuke ingawa tayari zipo athari za kiikolojia ambazo utafiti uliofanywa na Tropical Biology Association kuhusu Mucrobial Fauna uligundua.

Utafiti huo, anasema uligundua kwamba kuna baadhi ya viumbe wakiwemo aina fulani ya vyura wanaoishi mazingira magumu, hawakuweza kuonekana kabisa kwenye maeneo yaliyochimbwa dhahabu.

“Nadhani sasa ipo haja kwa wadau wengine wa mazingira pamoja na watafiti nao kuelekeza miradi mbalimbali na nguvu zao huko ili nao waweze kusaidia kupunguza tatizo pamoja na kuchunguza na kutafuta viwango vya ubora wa maji ya Zigi”, alisema.

Mhifadhi huyo anasema mpaka sasa hakuna mtu aliyefanikiwa kujikwamua kiuchumi kutokana na shughuli hizo za uchimbaji haramu wa madini badala yake ni kuendelea kudorora kwa nguvukazi ya jamii hasa miongoni mwa vijana wanaozunguka hifadhi hiyo na kusababisha washindwe kushiriki kwenye kazi nyingine za uzalishaji.

“Elimu inahitajika kubadili fikra na mtazamo wa vijana kwenye maeneo hayo wanakochimba kwa sababu wameshaathirika kisaikolojia wakiamini kwamba kazi ya haraka inayoweza kuwaondolea umaskini ni uchimbaji dhahabu tu. Lakini sivyo ukweli shughuli hizo zimeathiri sana afya zao kutokana na kipato kidogo wanachopata,” alisema.

Mhifadhi alisema sasa kuna viashiria vyote vinavyoonesha kwamba maji na vyanzo vya mto Zigi vilivyoko ndani na nje ya eneo la hifadhi vinaweza kukauka katika siku chache zijazo.

Alisema uwezekano huo ni mkubwa kwa sasa hasa endapo shughuli hizo za uharibifu wa vyanzo na uchafuzi hazitadhibitiwa haraka na kwakuwa pia tayari wapo wawekezaji waliopewa vibali na serikali kuchimba dhahabu kwenye miamba hiyo.

Alitaja eneo la Ngoka lililopo Korongo la Nelusanga ambalo kimsingi lipo nje ya hifadhi hiyo ambako ndiyo kwenye chanzo kikuu cha Mto Kihala. Aliongeza eneo hilo limefunikwa na miamba isiyo na uoto ambayo hutoa unyevu unaounda mto huo na hatimaye kutiririkia mto Zigi.

Eneo lingine ni katika hekta 40 zilizoko kwenye uwanda wa Sakale ambazo tayari wananchi 33 waliunganisha mashamba yao hapo ili kuchimba kwa ubia na mwekezaji kutoka jijini Dar es salaam kwa leseni namba 006132 EZ iliyotolewa mwezi Januari 8, 2013.

Tayari vifaa na mitambo kadhaa imewasili Sakale kufanya kazi ya kulipua kwa baruti miamba, kusaga mawe kisha kuyachekecha kwa kutumia madini ya Zebaki. Lakini shughuli hizo zimesitishwa kwa muda ili kutafutiwa ufumbuzi baada ya ANR kubaini na kulalamika kwamba haukufanywa utafiti wa kutosha kubaini athari za kijamii na kimazingira zinazoweza kusababishwa na uwekezaji kwenye mwamba huo katika eneo unapoanzia mto Zigi.

“Nashauri wizara ya madini isitishe utoaji wa leseni na ugawaji vitalu vya uchimbaji kwenye eneo hilo na hata zile zilizotolewa tayari ni vema zifutwe kabisa kwa sababu kiikolojia miamba inayounda milima ya Usambara Mashariki sio migumu sana …kwa hivyo kitendo cha kuruhusu milima hiyo itinduliwe na wawekezaji kwa kisingizo cha kutoa ajira kwa vijana ni hatari,” anaeleza.

Anabainisha kwamba uwekezaji huo pamoja na kwamba utaiingizia serikali mapato lakini kitaalam kitendo hicho kitasababisha kugeuka kwa mkondo wa sasa wa maji unaoelekeza maporomoko yake wilayani Muheza na Korogwe kwenda maeneo mengine. Hilo litasababisha maji kukosekana katika kipindi cha miaka 20 ijayo,” anaeleza Mhifadhi huyo.

“Kwa suala hili la Amani inabidi sasa mamlaka za serikali hasa watoa maamuzi wajaribu kulinganisha uhai wa watu na thamani ya kiuchumi itakayoweza kupatikana kutokana na ulipuaji wa miamba hii ili kupata dhahabu”, anaeleza.

Hata hivyo, Mhifadhi huyo anasisitiza kwamba ili kupunguza migongano ya kimaslahi katika matumizi ya rasilimali za hifadhi hiyo kuna haja kwa mamlaka za maamuzi ikiwemo wizara za Maliasli na Utalii, Mazingira, Madini, Maji kuanza kushirikiana katika kutathmini kabla ya kufanya maamuzi ambayo yanaweza kunufaisha kundi dogo na kuathiri kundi kubwa kwenye jamii.

Kwa upande wake Mkuu wa Wilaya ya Muheza, Subira Mgalu katika siku za hivi karibuni akizungumzia utunzaji wa vyanzo vya maji na uhifadhi mazingira katika kijiji cha Ubembe , wakati wa ziara ya naibu waziri wa Maji, Amos Makalla alipotembelea wilayani humo. Alisema upo mwendelezo wa kasi wa vitendo haramu vya uchimbaji dhahabu, uvunaji miti na utoroshaji wa mbao kutoka kwenye hifadhi za misitu ya asili ambapo kichocheo ni baadhi ya viongozi hasa wa nagazi za chini wasiotaka kuwajibika.

“Wakati tunalalamika kwamba serikali haileti maji wananchi ni jukumu na wajibu wenu kutunza mazingira na vyanzo…ni aibu kusema kwamba bado tunaendeleza uchimbaji haramu wa dhahabu, miti inavunwa holela, mbao zinatoroshaji usiku wakati sheria ndogo zipo. Halmashauri, Idara ya maliasili na Wakala wa misitu mpo….tatizo ni viongozi kutotimiza wajibu wao”, alisema.